या दोन भारतीयांमुळे स्टिफन हॉकिंग बोलू शकले

     एखादा धडधाकट माणूस काही अत्युच्च कामगिरी करतो, त्यावेळी त्याचे कौतुक होतेच. पण अपंग असणारा माणूस ज्यावेळी अशी अत्युच्च कामगिरी करतो त्य...

    एखादा धडधाकट माणूस काही अत्युच्च कामगिरी करतो, त्यावेळी त्याचे कौतुक होतेच. पण अपंग असणारा माणूस ज्यावेळी अशी अत्युच्च कामगिरी करतो त्यावेळी तो संपूर्ण मानव जातीसाठीच उच्च प्रेरणास्त्रोत होऊन जातो. स्टीफन हॉकिंग हे असेच एक प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व होते. वयाच्या २१ व्या वर्षीच त्यांना 'मोटर न्यूरॉन डिसीज' (याला अमेरिकेत 'अमायो ट्राफिक लॅटरल स्क्लेरोसिस' असे म्हणतात) नावाचा आजार झाला. या आजारात शरीरातल्या स्नायूंवरचं नियंत्रणच निघून जाते. सुरुवातीला फक्त अशक्तपणा, अडखळत बोलणे आणि गिळताना त्रास होणे वगैरे गोष्टी होतात. पण हळूहळू चालणं, बोलणं वगैरे सगळेच बंद होऊन जातं. श्वसन संस्थेचे स्नायूही निकामी झाले की मग न्यूमोनिया किंवा गुदमरणे या गोष्टीने रोगी मरण पावतो. या रोगावर अद्याप औषध उपलब्ध नाही. डॉक्टरांनी स्टीफन हॉकिंग यांना 'तू फक्त दोनच वर्षे जगशील' असे सांगितले होते. पण स्टीफन हॉकिंग यांनी पुढील तब्बल ५५ वर्षे मृत्यूला हुलकावणी दिली. पण तीव्र अपंगत्व मात्र त्यांच्या कायमचेच वाट्याला आले. त्यांना आयुष्यभर व्हीलचेअरला जखडून राहावे लागले. या व्हीलचेअरवरूनच त्यांनी अद्वितीय संशोधन केले. विश्वाची अनेक रहस्ये उकलली.

    अशा या महान शास्त्रज्ञाला त्याच्या शेवटच्या दिवसांत बोलण्यास मदत करण्याचे काम दोन भारतीय शास्त्रज्ञांनी केले होते. हे वाचून आपणास आश्चर्य वाटेल. त्याची हकीकत ही रंजक आहे.

    स्टीफन यांच्या व्हीलचेयरलाच एक संगणक जोडलेला होता. फक्त एक बोट वापरून स्टीफन या संगणकावर हवे ते काम करू शकत. या संगणकाबरोबर त्यांना दर सेकंदाला एक अक्षर याहीपेक्षा कमी वेगाने संभाषण करावे लागायचे. दहा मिनिटांच्या व्याख्यानासाठी एक दिवसभर काम करावे लागायचे. १९८५ साली त्यांना न्यूमोनिया झाला आणि त्यामुळे त्यांना श्वासोच्छवासही करता येत नव्हता. त्यांच्यावर शस्त्रक्रिया करून श्वास नलिकेला छिद्र पाडणे आवश्यक होते. पण त्यामुळे त्यांचा आवाज जाणार होता. शेवटी त्यांचा जीव वाचवण्यासाठी नाईलाजाने शस्त्रक्रिया करण्यात आली. स्टीफन यांचा आवाज गेला. मग वॉल्ट वोल्टाझ या माणसाकडून भेट मिळालेल्या 'इक्कलायझर' नावाच्या कॉम्प्युटर प्रोग्रॅमद्वारे टायपिंग करून जगाशी संवाद सुरू झाला. पुढे डेव्हिड मेसन या संगणकतज्ज्ञाने स्टीफन यांना संगणकावर आवाज काढायला मदत केली. (पुढे याच्याच बायकोशी स्टीफन यांनी लग्न केले.)

स्टीफन हॉकिंग हे २००१ मध्ये भारतात आले होते. त्यावेळी त्यांनी टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च, मुंबई येथे 'भविष्याचा वेध' या विषयावर व्याख्यान दिले होते. त्यांचा ५९वा वाढदिवसही मुंबईतील ओबेराय हॉटेल येथे साजरा केला होता. त्यांच्या मुंबई भेटीत त्यांनी आपल्या सहाय्यकांमार्फत भारतातील सॉफ्टवेअर प्रोग्रॅम लिहिणाऱ्या व्यक्ती आणि संस्थांशी संपर्क साधायला सुरुवात केली. त्यांना त्यांच्या संगणकीकृत व्हीलचेअरसाठी सॉफ्टवेअर प्रोग्राम लिहून हवा होता. त्यावेळी ते वापरत असलेल्या सॉफ्टवेअर प्रोग्राममध्ये त्यांना त्रुटी जाणवत होत्या. या शोधातूनच विक्रम कृष्णा यांच्याशी त्यांची भेट झाली. स्टीफन हॉकिंग यांना विद्यमान प्रोग्रामचा वापर करून संवाद साधण्यात होत असलेला त्रास पाहून विक्रम कृष्णा यांनी हे आव्हान स्वीकारायचे ठरवले. आणि या कामात त्यांना समर्थपणे साथ दिली ती अरुण मेहता यांनी. अरुण मेहता हे एक सॉफ्टवेअर इंजिनियर आणि अपंगांच्या हक्कांसाठी लढणारे कार्यकर्ते आहेत. या दोघांनी Elocutor नावाचे एक सॉफ्टवेअर तयार केले. एकाच बटनाच्या साह्याने ते चालवता येत होते. अरुण मेहता आणि विक्रम कृष्णा यांनी त्या काळात AI म्हणजे 'आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स'चा वापर करून हे सॉफ्टवेअर तयार केले होते. बोलणारी व्यक्ती पुढे काय बोलू शकते याचा अंदाज घेण्याची क्षमता या तंत्रज्ञानात आहे. या सॉफ्टवेअरमुळे स्टीफन हॉकिंग यांना केवळ एका बटनाच्या सहाय्याने टाईप करणे आणि बोलणे शक्य झाले. या सॉफ्टवेअरने त्यांना आवाज मिळवून दिला. त्यांचे जगाशी संवाद साधण्याचे श्रम कमी केले.

    पण अरुण मेहता आणि विक्रम कृष्णा यांच्या या कामाची भारतात मात्र फारशी दखल घेतली गेली नाही. भारतीय मीडियाला राजकारण, क्रिकेट आणि सिनेमा या पलीकडे असणाऱ्या गोष्टींची फारशी दखल घ्यावीशी वाटत नाही. असे असले तरी अरुण मेहता आणि विक्रम कृष्णा यांचे काम थांबले नाही. या कामामुळे त्यांना तंत्रज्ञानाचा अपंगांसाठी किती चांगल्या पद्धतीने वापर करता येऊ शकतो याचा साक्षात्कार झाला. आणि पुढे त्यांनी याच क्षेत्रात काम करायचे ठरवले. २००९ मध्ये या दोघांनी BAPS (Bidirectional Access Promotion Society) या नावाची NGO काढली. या संस्थेच्या माध्यमातून अपंगांना तंत्रज्ञान वापरता येण्याइतके सोपे केले. तंत्रज्ञानाचा वापर करून अपंगांसाठी काही साधने, यंत्रे, सॉफ्टवेअर्स तयार केली. अंध विद्यार्थ्यांना प्रोग्रामिंग शिकवले. अशाप्रकारे या संस्थेचे काम चालूच आहे.

एक भारतीय या नात्याने आपणाला अरुण मेहता आणि विक्रम कृष्णा यांचा अभिमान असायलाच हवा.